Những năm thơ ấu.
Ông Antôn Đoàn Công Miêng và bà Anrê Nguyễn Thị Thường sinh sống ở Bắc Việt cho đến năm 1820. Cả gia đình di cư vào Nam ở tại họ Búng, làng Hưng Thịnh, tổng Bình Thạnh, hạt Thủ Dầu Một (nay là tỉnh Bình Dương). Năm 1826, người con trai út, Phêrô Đoàn Công Qúi chào đời. Đây là người con thứ sáu trong gia đình và là hy lễ của gia đình ông Miêng hiến dâng cho Thiên Chúa.
Vì thấy cậu út rất thông minh, nên ông Miêng cố lo liệu để cậu chuyên chăm theo đường học vấn, với hi vọng mai sau nối dòng thi lễ, làm vẻ vang cho cả gia tộc. Nhưng thiên Chúa muốn cho người con út này đi theo con đường khác. Cậu Quý thường lui tới và học hỏi cha Tám ở nhà thờ họ Búng. Một thời gian sau, cậu xin phép cha mẹ được ở luôn với người, thỉnh thỏang mới về thăm gia đình.
Theo tiếng Chúa gọi
Năm 1847, cha Tám giới thiệu chàng trai 21 tuổi này với cha Gioan Miche Mịch để được học hỏi tiếng la tinh và tiếp tục theo đuổi ơn gọi tu trì. Sau khi học tiếng Latinh tại nhà cha Mịch, cậu Quý được học tại chủng viện Thánh Giuse (Thị Nghè) do cha Borelle làm giám đốc. Năm 1848, thày Quý du học tại đại chủng viện Hội Thừa Sai Paris ở Pénang (Mã Lai). Tại đây, thày học triết lý và thần học, ngôn ngữ, văn chương. Việc huấn luyện như thế được coi là khá đầy đủ cho một linh mục thuộc miền truyền giáo trở về hoạt động tại quê hương.
Trên con đường xứ vụ
Năm 1855, thày Quý hồi hương vào thời kỳ vua Tự Đức ra sắc chỉ cấm đạo gắt gao. Tháng 9.1855, vua Tự Đức ra chiếu chỉ thứ ba, trong đó không những lùng bắt các đaô trưởng, mà còn bắt cả giáo hữu phải xuất giáo, triệt hạ các thánh đường, phá hủy các cơ sở tôn giáo …
Với hoàn cảnh bất lợi này, Đức cha Lefèbvre Nghĩa trao cho thày nhiệm vụ săn sóc, dạy dỗ, động viên các giáo hữu tại các họ đạo. Qua một thời gian hoạt động, thày tỏ ra là người nhiều khả năng, nên Đức cha đã truyền các chức nhỏ cho thày. Sau ba năm thi hành việc mục vụ tại các giáo họ, tháng 9.1858, thày Quý đã được lãnh chức linh mục tại nhà thờ Thủ Dầu Một. Sau một thời gian phục vụ tại các giáo xứ Lái Thiêu, Gia Định và Kiến Hòa, Đức cha bổ nhiệm cha Phêrô Quý làm phó xứ Cái Mơn (Vĩnh Long).
Cha Phêrô Quý được tuyển chọn vào cánh đồng truyền giáo trong giai đoạn đặc biệt của đất nước : Pháp và Tây Ban Nha đem quân đánh phá ở Cửa Hàn (Đà Nẵng) vào tháng 9.1858 làm cho vua Tự Đức càng thêm căm ghét các giáo sĩ nước ngoài và Đạo Thiên Chúa. Do đó, cuộc bách hại ngày càng khốc liệt hơn. Nhưng nhiệt tình truyền giáo đã làm cho cha Quý vượt thắng mọi gian khổ, đe dọa, hiểm nguy. Chỉ ba tháng sau khi cha về Cái Mơn, quân lính bao vây Dòng Mến Thánh Giá Cái Mơn để lùng bắt giáo sĩ, nhưng không có vị nào ở đó, nên lính bắt giam một tu sĩ nữ để tra tấn, khai thác các chị về chỗ ở của các ngài.
Nghe tin các nữ tu bị bắt, cha Quý muốn nộp mạng để lính tha cho chị em, nhưng giáo hữu ngăn cản và không để cha thực hiện ý định này. Cha vẫn ao ước sẵn sàng hy sinh tính mạng để thế cho các chị. Cha chỉ bỏ ý định này khi có lệnh rõ ràng của cha bề trên giáo phận Borelle Hòa. Từ đó cha cải trang thành thường dân, đi thăm viếng, an ủi và ban các bí tích cho các giáo hữu.
Chặng đường khổ giá
Đức cha bổ nhiệm cha Quý về giáo họ Đầu Nước ở Cù Lao Giêng, tỉnh An Giang ngày 27.12.1858 thì mười ngày sau (07.01.1859) quan Tổng đốc An Giang được mật báo có Tây dương đạo trưởng trú ẩn tại nhà ông Lê văn Phụng ở Đầu Nước. Quan sai 100 lính đến bao vây nhà ông Phụng. Khi lính gần đến làng, giáo hữu tới báo tin cho gia đình ông Phụng. Nghe tin này, cha Pernot Định đã đề nghị với cha Quý cùng đi trốn, nhưng cha Quý bình tĩnh trả lời:
“Tôi là người bản xứ chắc quan quân khó nhận ra, cha cứ đi trước, tôi ở lại thu dọn đồ lễ khỏi gây phiền hà cho chủ nhà và giáo họ, rồi sẽ theo sau”. Sau khi cha Pernot ra khỏi thì quan quân ập tới. Cha Quý chạy vào ẩn nấp dưới sàn nhà, quan ra lệnh cho ông Phụng phải nộp đạo trưởng Tây như đã được mật báo. Ong Phụng cương quyết trả lời là không có ai là đạo trưởng Tây cả. Quan dọa là nếu không tuân lệnh thì sẽ bị đánh đòn. Thấy lính sắp đánh đòn chủ nhà, cha Quý tự ra nhận mình là đạo trường. Lính không chịu nghe và nói chắc chắn là có tên đạo trưởng Tây ở trong nhà này. Cha Quý lại cương quyết khẳng định : “Không có Tây dương đạo trưởng nào ở đây, chỉ có tôi là đạo trưởng. Ai muốn theo đạo tôi sẵn sàng chỉ dậy”.
Thấy cha Quý còn rất trẻ, quan không tin ngay liền hỏi em nhỏ 10 tuổi, cháu nội của ông Phụng xem đạo trưởng là ai. Nó chỉ vào cha Quý và thưa : “Bẩm, ông này ạ”. Lính liền trói cha Quý, ông Phụng và 32 giáo hữu, rồi xiềng xích giải về Châu Đốc. Đến Châu Đốc, lính áp giải cha Quý đến quan tổng đốc. Quan thẩm vấn cha nhiều điều và hứa sẽ tha cho cha nếu cha tuyên bố bỏ đạo, theo như chiếu chỉ nhà vua. nhưng cha Quý vẫn kiên quyết nhận mình là đạo trưởng, không bao giờ bỏ đạo Thiên Chúa.
Lần khác quan nói với cha: “Thày là người thanh liêm, nhân từ, đức hạnh, tại sao lại mê theo tà đạo, hãy nghe ta mà bỏ đạo đó đi”. Cha Quý trả lời: “Dạ, thưa quan tôi là người giảng dạy đạo này, sao lại có thể bỏ đạo cho được ? Vả nữa, đây là chính đạo, vì chỉ dậy điều tốt lành, chứ khong phải là tà đạo như quan hiểu lầm đâu”. Quan ra lệnh tống giam cha và sau đó dùng nhiều phương kế dụ dỗ đe nạt, tra tấn hòng làm thay đổi lập trường của cha. Nhưng cha vẫn một lòng trung kiên với chính đạo. Sau cùng, quan thảo bản án trảm quyết gửi về kinh đô. Bảy tháng trong ngục, cha Quý động viên các bạn tù, cử hành bí tích, nguyện ngắm và đọc kinh Mân Côi với họ. Một giáo hữu đến thăm cha, có cả linh mục bản quốc cải trang để vào giải tội và cho cha rước Thánh Thể.
Tình thương với thân mẫu
Dù sống trong cảnh tù ngục, cha Quý vẫn tưởng nhớ đến thân mẫu của mình (thân phụ đã qua đời). Cha gởi thơ kính thăm và báo tin cho thân mẫu biết tin mình sắp được phúc tử đạo.
Ký vụ thân mẫu đôi chữ trưởng tri
Kể từ ngày con vâng lệnh ra đi
Lòng lã chã lệ rơi luồng lụy
Ngỡ tới đây hành công biện sự
Một hai tháng về viếng từ thân
Ai ngờ rầy sớm tách lìa phân
Trời cùng nước không hề vầy hiệp
Hễ đạo làm tôi đua giữ lời răn dậy
Cho nên con vâng lệnh chỉ sai
Đàng xa xôi cách trở lại chi nài
Miễn đặng tiếng vâng lời chịu lụy
Khi con tới An Giang tạm nghỉ
Gặp chân trời mở hội khoa thi
Nên con phải liều công ứng cử
Ay là Thiên Chúa chi sổ nhiên
Nhơn tất tùng chi, nhi dĩ hỉ.
Dầu trăng trói gông cùm tù rạc
Chén ngục hình xiềng tỏa chi nề
Miễn vui lòng cam chịu một bề
Cho trọn đạo trung thần hiếu tử
Chí con dốc đến công ơn Chúa
Dạ con làm báo nghĩa mẹ cha
Xin mẫu từ chớ chút phiền hà
Một cam chịu cho danh cha cả sáng.
…
Nay thơ,
Thân tử Bá Đa Lộc Đoàn Công Quý,
Linh mục bản quốc”
Sau ba tiếng chuông ngân
Ước vọng hiến dâng trọn vẹn cuộc đời cho Thiên Chúa của cha Phêrô Đoàn Công Quý đã được chấp nhận. Ngày 30.07.1859, bản án trảm quyết cha được gởi từ kinh đô về đến Châu Đốc cùng với bản án ông Emmanuel Lê Văn Phụng. Sáng hôm sau (31.07), cha Quý và ông Phụng hớn hở đi ra pháp trường ở xóm Chà Và cùng với quan quân và giáo hữu. Người lính đi trước tay cầm tấm thẻ của cha Quý và thỉnh thoảng đọc to:
“Tự Đức thập tam, An Giang tỉnh, kỷ vị niên, thất nguyệt, sơ nhị nhật.
Thẻ : Đạo trưởng Đoàn Công Quý, tùng gian đạo, tụ tập đạo đồ, đạo chủng, đạo thư: Bất khẳng quá khóa, vi phạm quốc pháp, luật hình trảm quyết”. (1)
Đến nơi xử án, hai vị chứng nhân Chúa Kitô: cha Quý và ông Phụng, cùng qùy xuống cầu nguyện. Sau đó, cha Quý giải tội cho ông Phụng. Giờ hành xử đã đến, ba tiếng chuông vang lên giữa pháp trường, lý hình chém cha Quý ba nhát gươm, đầu cha lìa khỏi thân mình và rơi xuống đất. Vị tử đạo già từ cõi đời trở về quê hương vĩnh cửu với tuổi đời 33, sau một năm thi hành chức vụ linh mục. Thi hài vị tử đạo được an táng tại nhà thờ Năng Gù, sau được cải táng về chủng viện Cù Lao Giêng năm 1959, nhân dịp bách chu niên cuộc tử đạo.
Đức Piô X suy tôn Chân Phước cho cha Phêrô Đoàn Công Quý ngày 02.05.1909. Ngày 19-06-1988, Đức Gioan Phaolô II suy tôn ngài lên bậc Hiển thánh.
Nguồn từ thư viện Đa Minh
Trường thi tử Đạo.
Linh mục Giuse Ðoàn Công Quý
Sinh Bính Tuất (1826) tỉnh lỵ Bình Dương
Lớn lên được cha Tám thương
Tới lui gặp gỡ tìm đường đi tu
Cha Tám đang quản khu giáo xứ
Ngài thương con con cứ ở đây
Con về xin phép Mẹ Thầy
Thời gian học hỏi tràn đầy ơn riêng
Sau Cha Tám gởi liền chủng viện
Thánh Giuse dâng hiến đời tu
Ơn gọi Thiên Chúa hộ phù
Thầy được theo học viễn du nước ngoài
Ở Pénang Thừa sai của hội
Học triết thần sau rồi văn chương
Bảy năm Thầy Quý hồi hương
Ðức Cha trao phó lên đường giảng rao
Ðộng viên giáo hữu bao họ đạo
Thầy tỏ ra chu đáo khả năng
Thời gian phục vụ siêng chăm
Thụ phong Linh mục thưa rằng Ðức Cha
Tân Linh mục đó là Cha Quý
Một thời gian giáo lý Lái Thiêu
Bài sai Giám Mục chuyển điều
Cái Mơn phó xứ sớm chiều chăm lo
Sau tuyển chọn chuyên cho truyền giáo
Khắp đó đây loan báo Tin mừng
Cửa Hàn Pháp đã bất ưng
Xua quân bắn phá khắp vùng xung quanh
Vua Tự Ðức đã dành oán ghét
Các Linh mục gán ghép theo Tây
Việt Nam giáo hữu bị lây
Tội theo tà giáo phương Tây đưa vào
Ra chiếu chỉ truyền giao bắt đạo
Cứ mỗi ngày tàn bạo tấn tra
Truy lùng đạo trưởng quý Cha
Nhưng không bắt được chúng đà nổi xung
Sau lính bắt truy lùng tu sĩ
Chúng dã man bắt bí nữ tu
Cha Quý ngài muốn thế tù
Giáo dân can gián, áo tu để nhà
Giả dân thường để mà đi lại
Ngài viếng thăm con cái giáo dân
Trao ban Bí tích rất cần
Ðức Cha bổ nhiệm lãnh phần Cù Lao
Quan về làng vây bao trăm lính
Ðến nhà ông Phụng tính bắt Tây
Ông liền nói nhà tôi đây
Không có đạo trưởng người Tây trong nhà
Quan quát lớn tấn tra đòn đánh
Cha Quý ngài cứu tránh chủ nhà
Tôi đây đạo trưởng quê ta
Không tin quan hỏi sao mà trẻ trung
Ðứa nhỏ chỉ trong vùng đạo trưởng
Lính bắt ngay vẫn tưởng là sai
Rồi xiềng xích trói tay ngài
Giải về Châu Ðốc cung khai truy tìm
Quan dụ dỗ nghe tin đức hạnh
Hãy nghe ta mà tránh đạo tà
Thưởng tiền đạo trưởng được tha
Thanh liêm nổi tiếng gần xa người đồn
Dạ thưa quan sớm hôm giảng đạo
Ðiều tốt lành sáng tạo niềm tin
Giêsu cứu độ kiếm tìm
Tôi là đạo trưởng giữ gìn đoàn chiên
Xin quan lớn cảm phiền hiểu thấu
Chớ có lầm, nói xấu đạo trời
Tôi xin khẳng định nói lời
Sẵn sàng tử đạo nước trời Chúa ban
Quan tức giận thảo bàn trảm quyết
Tại pháp trường ở miệt Năng Cù
Nghe chiêng ba tiếng vang du
Chém đầu Cha Quý, viễn du Nước Trời
Thi hài an táng đời đau khổ
Mộ chôn ngay tại chỗ nhà thờ
Ngày cải táng mãi ước mơ
Cù Lao chủng viện, kính thờ Long Xuyên
Năm Kỷ Mùi (1859) trung kiên tử đạo
Là chứng nhân tố cáo gian tà
Kỷ Dậu (1909) Toà Thánh Roma
Suy tôn Chân Phước giờ ta đón mừng
Lời bất hủ: Quân lính hỏi có Tây dương đạo trưởng trong nhà này. Cha Quý khẳng định trả lời: “Không có Tây dương đạo trưởng nào ở đây, chỉ có tôi là đạo trưởng. Ai muốn theo đạo, tôi sẵn sàng chỉ dạy”. Quan tra hỏi và bắt bỏ đạo, cha trả lời: “Dạ, thưa quan, tôi là người giảng đạo này, sao lại có thể bỏ đạo cho được! Và nữa, đây là chính đạo, vì chỉ dạy những điều tốt lành, chứ không phải là tà đạo như quan hiểu lầm đâu”.
